سازهای معروف قدیمی
از نظر تاریخ، موسیقی هر منطقه و مکان جغرافیایی از تاریخ و زندگی آن بخش تاثیر می‌گیرد. موسیقی آشیقی یکی از قدیمی‌ترین موسیقی‌ها در منطقه آذربایجان است و از زندگی اجتماعی آنها الهام می‌گیرد. رشد و تکامل هر ساز حتی هنر آشیقی مانند دیگر ابزار موسیقی شکل و ظاهر اولیه خود را حفظ نکرده؛ اما نکته مهم این است که تحول نقش اجتماعی این هنر در طول تاریخ نسبت به دوران خود دارای نقش و خصوصیات تازه‌ای شده است. ساز قوپوز یا چگور از قدیم‌ترین سازها به شمار می‌آید و مادر همه سازهای آذربایجان نامیده می‌شود.
ساز چگور یا قوپوز چیست؟
یکی از انواع سازهای قدیمی و اصیل ایرانی در استان آذربایجان است که قدمت دیرینه‌ای دارد و حتی ممکن است به دوران پیدایش آذربایجان نیز برگردد. به نام مادر سازهای آذربایجان معروف است و نام دیگر آن بالابان هم گفته می‌شود که یکی از جمله سازهای زهی محسوب می‌شود. از یک‌تکه چوب مجوف که شکلی مانند عود و کوچک تشکیل شده که دارای ۵ وتر است.
ساختمان، ساز چگور زهی مانند یک‌کاسه گلابی‌شکل است و دسته‌ای مانند دسته تنبور دارد. کاسه این ساز از ساز سه‌تار هم بزرگ‌تر بوده و نوازندگی ساز قوپوز یا چگور در بین آذری‌ها و ترکمن‌ها بسیار رایج است. این ساز همیشه نه سیمه بوده و از سازهای دوتار و تنبور هم بزرگ‌تر است. چگور در زمان عاشیق‌ها در آذربایجان قوپوز نام گرفت که شبیه ساز باغلاما است.
طرز نواختن ساز قو پوز چگونه است؟
اینکه بتوان ساز قوپوز یا چگور را نواخت چهارچوب آن در بین دندانه‌های جلویی پایین و بالا قرار می‌گیرد که با انگشت شست یا سبابه می‌توان زبانه آن را به نواختن واداشت. فضایی خالی که در بین دهان و سینوس‌ها قرار دارد در تولید صدا بسیار تاثیرگذار است.
رنگ صدا و آواز این ساز، زهی است و نحوه حرکت لب و اندازه دم و بازدم هم در نوع آواز، اندازه صدا و رنگ آن موثر است. هر شیوه و تکنیکی که در آداب‌ورسوم ترکمن‌ها با ساز قو پوز یا چگور اجرا می‌شود ضرب‌هایی است که دارای تاخت‌های متنوع اسب بوده و آن را یادآور می‌شود.
اجزای مختلف ساز قو پوز چیست؟
هر سازی دارای ساختار و اجزای تشکیل‌دهنده است که شکل و ظاهر اصلی ساز را می‌سازد. ساز قوپوز یا چگور هم دارای اجزای متنوعی است که شامل موارد زیر می‌شوند:
کاسه و صفحه بالایی ساز
تولیدکنندگان و سازندگان سازهای قدیمی برای ساخت کاسه و صفحه رویه این سازها از چوب درخت توت استفاده می‌کنند.
دسته و شیطانک
دسته این ساز زیبا از نوعی چوب راش ساخته می‌شود که البته در قدیم از چوب درخت زردآلو بیشتر استفاده می‌شده است. این ساز زهی دارای شیطانکی از جنس استخوان مخصوصاً استخوان گاو است.
دستان
از قسمت‌های اصلی ساز قوپوز یا چگور دستان آن است که امروزه جنس این قسمت از ساز از پلاستیک ساخته می‌شود؛ ولی در سازهای قدیمی جنس آن از زه بوده است.
گوشی‌ها و وترها
یکی دیگر از قسمت‌های اصلی ساز چگور گوشی‌های آن ساز است که برای ساخت آن از چوب درختانی مانند گردو و شمشاد استفاده می‌شود. وترها از سیم‌های فولادی که از استقامت و استحکام بالایی دارد ساخته می‌شود.
تفاوت اندازه ساختاری ساز چگور
این ساز زیبای قدیمی را همیشه در سه سایز تولید و می‌سازند که عبارتند از:
• سازهای قوپوز بزرگی که برای اساتید و نوازندگان ماهر ساخته می‌شد و به نام آناساز هم معروف است.
• این ساز در اندازه مناسب برای استفاده خانم‌ها و بانوانی که علاقه‌مند به نوازندگی این ساز هستند ساخته می‌شود که به نام ناواساز معروف است
• برای نوجوانان و جوانانی که علاقه‌مند به ساز قوپوز یا چگور بودند هم سازی با اندازه کوچک‌تر از دو مدل قبلی می‌ساختند که به آن جوره ساز می‌گفتند.
نحوه پرده‌بندی چگور در همدان
این ساز به طور عادی و معمولی دارای ۱۱ تا ۱۳ پرده است که نوازنده‌های حرفه‌ای ساز چگور چند پرده دیگر هم روی صفحه قوپوز تعبیه کردند. به جز پرده اول که ربع پرده یا کرون نامیده می‌شود دیگر پرده‌ها همگی اصلی هستند یا به آن نیم‌پرده می‌گویند.
عاشیق‌های همدان در حال منقرض شدن هستند؛ ولی هنوز هم حضور دارند. این عاشیق‌ها به نوازندگان چگور معروف هستند و در زمان نواختن ساز قوپوز یا چگور به نقل و خواندن داستان هم می‌پردازند که بیشتر در مراسم عروسی این هنرنمایی عاشیق‌ها را می‌توان دید. در زمان نقل داستان هیچ سازی به‌غیراز چگور نواخته نمی‌شود زیرا مردم متوجه معنی داستان نمی‌شوند.
کلام آخر
سازهای قدیمی مانند ساز قوپوز یا چگور را باید برای احیا و رواج بیشتر در آموزشگاه‌ها آموزش داد تا یاد و خاطره سازهای قدیمی زنده بماند.